Author Topic: Garhwali Folk Drama, Folk Theater, Community Rituals and Traditional Plays गढ़वा  (Read 32782 times)

Bhishma Kukreti

  • Hero Member
  • *****
  • Posts: 18,808
  • Karma: +22/-1
भादौं की अँधेरी रात : Rapture of Love by Separation in Garhwali, South Asian Folk Dramas 

                   गढवाली लोक नाटकों / लोक  गीतों में  विप्रलम्भ   रस

Review of Characteristics of Garhwali Folk Drama, Folk Theater/Rituals and Traditional Plays part -57 A

                                    Bhishma Kukreti

              According to Bharat’s Natyashastra (6/45), there should be performances of anxiety, sigh, lassitude, weariness, in showing rapture of love by separation.
             There are many folk songs (religious ritual folk songs) and social or community folk songs and drama showing the rapture of love by separation.

 Examples of Rapture of Love by Separation in Garhwali, South Asian Folk Dramas 

             भादौं की अँधेरी रात :  गढ़वाली खुदेड गीत
               A Garhwali Sad Folk Song, Drama


 भादौं की अँधेरी रात (गढ़वाली -कुमाउँनी लोकगीत में वियोग )
भादौं की अँधेरी खकझोर , ना बास , ना बास पापि  मोर। 
ग्वेरुं की मुरली तू न बाज , भैंस्यूं की घांड्यूं न डाँडो गाज ।
स्वामी जी तुम तैं कनि सूझी ?मेरी चादरी आंसुंन रुझी।
तुम्हारा बिना क्या लाणी -खाणी ? मन की मन मा रैनै गाणी।
ऐ जावा डेरा अब मेरा स्वामी , आंख्युं से आंसू नि सकदु थामी। 

संदर्भ - डा नन्द किशोर हटवाल , उत्तराखंड हिमालय के चांचड़ी
इंटरनेट प्रस्तुति - भीष्म कुकरेती

Copyright@ Bhishma Kukreti 13/12/2013

Review of Characteristics of Garhwali Folk Drama, Community Dramas; Folk Theater/Rituals and Traditional to be continued in next chapter.

                 References
1-Bharat Natyashastra
2-Steve Tillis, 1999, Rethinking Folk Drama
3-Roger Abrahams, 1972, Folk Dramas in Folklore and Folk life 
4-Tekla Domotor , Folk drama as defined in Folklore and Theatrical Research
5-Kathyrn Hansen, 1991, Grounds for Play: The Nautanki Theater of North India
6-Devi Lal Samar, Lokdharmi Pradarshankari Kalayen 
7-Dr Shiv Prasad Dabral, Uttarakhand ka Itihas part 1-12
8-Dr Shiva Nand Nautiyal, Garhwal ke Loknritya geet
9-Jeremy Montagu, 2007, Origins and Development of Musical Instruments
10-Gayle Kassing, 2007, History of Dance: An Interactive Arts Approach
11- Bhishma Kukreti, 2013, Garhwali Lok Natkon ke Mukhya Tatva va Charitra, Shailvani, Kotdwara
12- Bhishma Kukreti, 2007, Garhwali lok swangun ma rasa ar Bhav , Chithipatri
Xx
Notes on Rapture of Love by Separation in Garhwali, South Asian Folk Dramas; Rapture of Love by Separation in Garhwali, South Asian Folk Dramas from Malla Dhangu Garhwal; Rapture of Love by Separation in Garhwali, South Asian Folk Dramas from Gangasalan Garhwal; Rapture of Love by Separation in Garhwali, South Asian Folk Dramas from Lansdowne Tehsil Garhwal; Rapture of Love by Separation in Garhwali, South Asian Folk Dramas from Uttarkashi Garhwal; Rapture of Love by Separation in Garhwali, South Asian Folk Dramas from Dehradun ,Garhwal; Rapture of Love by Separation in Garhwali, South Asian Folk Dramas from Chamoli Garhwal; Rapture of Love by Separation in Garhwali, South Asian Folk Dramas from Rudraprayag Garhwal; Rapture of Love by Separation in Garhwali, South Asian Folk Dramas from Pauri Garhwal; Rapture of Love by Separation in Garhwali, South Asian Folk Dramas from Tehri Garhwal; Rapture of Love by Separation in Garhwali, South Asian Folk Dramas from Haridwar; Rapture of Love by Separation in Garhwali, South Asian Folk Dramas from Garhwal, Himalaya; Rapture of Love by Separation in Garhwali, South Asian Folk Dramas from Garhwal, North India;   


Bhishma Kukreti

  • Hero Member
  • *****
  • Posts: 18,808
  • Karma: +22/-1
Garhwali Bhasha ke Analochit Paksh: Illustrating Untouched Aspects of Garhwali Language

             Critical Review of Garhwali Literature- 2290
                     (Review of Modern Garhwali Literature Series)
 Review of ‘Garhwali Bhasha ke Analochit Paksh’ a Hindi book by Dr. Achla Nand Jakhmola

             Review by: Bhishma Kukreti (Regional Language Promoter)

  Editor of Garhwali –Hindi –Garhwali dictionary , Dr Achla Nand Jakhmola is one the Hindi and Garhwali linguistic scholars who provides various subjects those required more discussion about Garhwali language in his book Garhwali Bhasha ke Analochit Paksh (2013). The book certainly is essential for the scholars who are eager to know scientific means to understand the grammatical and linguistic aspects of Garhwali.
               There have been discussions on various linguistic subjects of Garhwali. Dr Guna Nand Juyal initiated the discussion on the birth of Garhwali language and then followed by scholars as Dr Govind Chatak, Abodh Bandhu Bahuguna,  Adityaram Dudhfodi, Dr Shailesh, Dr. N K Dhaundiyal, Bhishma Kukret , Sandip Rawat and a couple of other scholars. The Garhwali grammar composers as Dudhfodi, Bahuguna, Sharma, Rajni Kukreti and dictionary editors as Baldev Prasad Nautiyal, Jay Lal Verma, Malchand, Dr Arvind Purohit and Bina Benjwal also put forwarded their views about linguistic aspects of Garhwali.
 In this present book ‘Garhwali Bhasha ke Analochit Paksh’, learned Dr Jakhmola provides following aspects of Garhwali languages those were least discussed or never discussed from scientific point of view.
     In Garhwali me Maitri –Bhavna, Sahishnuta aur Savedanshilta Dyotak Shabd, Dr Jakhmola briefs readers about the Garhwali words those are directing sensitive, coordination, bearing power. The reason being of those words is geographical situation of Garhwal.   
In Shbad Brahm ke Prayog Anavdhanta chapter, learned scholar Achalannad discuses about the spelling mistakes being opted by writers in Garhwali and Hindi as well.
The chapter Garhwali Bhasha: Antarik aur Bahy Swarup is dedicated to special characteristics of Garhwali language.
 Garhwali sanskriti aur Use Sanvarati Sahejati Boliyan: Vilupti ki Or Unmukh section, Dr Achalanand Jakhmola lessoning uses of Garhwali and responsibility of younger generation for protecting Garhwali and its tens of dialects.
            Linguistic scholar analyses the pronunciation, the spelling, spelling system and script of Garhwali language thoroughly in Garhwali Bhasha me Uccharan , Vartani aur Lipi portion.
  Dr Achalanand Jakhmola agrees that there are a couple of problems in Devanagari scripts for illustrating actual pronunciation. However, Dr Jakhmola does not agree that Garhwali should have any new scripts.
 In other chapters, Dr Jakhmola discusses about making Dictionary and the principles of making Dictionaries. Dr Jakhmola also put forward his efforts in publishing Garhwali-Hindi-English Dictionary by him.
    Dr Achlanand discusses many features of Garhwali in this book important for Garhwali linguistic scholars and Garhwali creative. The language is not understandable those are in this field of language and writing.
In Mankikaran chapter, Jakhmola discusses about need of Standard Garhwali and reaching to the goal of standard Garhwali.
The present book fills the gap of writing about untouched aspects of Garhwali language.
 Thw present work of Dr Jakhmola is important as of scholars as Subhash Rathod (Lamnai); Shyam Sundar Saukaniya (Bhdawari).
The Creative writers should call the book for their personal libraries.
 Garhwali Bhasha ke Analochit Paks (in Hindi Language)
Pages 263
Written by Dr Achlanand Jakhmola
Price- 490/-
Winsar publishing company, Dispensary road, Dehradun, Uttarakhand
Contact number of Dr Achlanand Jakhmola 07579187652

Copyright@ Bhishma Kukreti, Mumbai 23/11/2014
स्वच्छ भारत ! स्वच्छ भारत ! बुद्धिमान भारत !

Bhishma Kukreti

  • Hero Member
  • *****
  • Posts: 18,808
  • Karma: +22/-1
Best  Harmless Garhwali Humor -A Comedy Drama for Children , Garhwali Comedy Skits-A Comedy Drama for Children , Satire, Wit, Sarcasm , Garhwali Skits , Garhwali Vyangya , Garhwali Hasya - -A Comedy Children Drama

                                                   सूरजमुखी कु फूल (बाल नाटिका )


                                   बाल  प्रहसन नाटिका संकलन ::: भीष्म कुकरेती


चरित्र -

-सूरजमुखी

-सूरज

सूत्रधार -जब पृथ्वी मा पेड़ -पौधा उगण शुरू ह्वेन तो भौत सा फूल बि उगि गेन। बुरांस , गुलाब , संतराज , मर्च्या, बुगुल आदि अर दगड़म एक छवटु पीलु फूल । एक दिन फूलुं चौपाल बैठ अर निर्णय ह्वे बल लाल गुलाब तै फूलुं राजा बणै द्यावो अर फिर राजा सब्युंक इच्छा पूर्ति वरदान बि द्याल।  त वैदिन गुलाबक ताजपोशी ह्वे अर हरेक फूलन गुलाब से वरदान मांग।  कैन सुंदरता मांग , कैन अाकर्षण मांग , कैन सुगंध मांग , कैन रातम फुलणो वरदान मांग।  पीलु फूलन वरदान मांग कि वु बड़ो फूल बण जावो।  गुलाबन वरदान दे अर पीलु फूल लम्बू हूंद गे , लंबु से लंबू ! पीलु फूल लम्बू हूंद गे अर लतामय ह्वे गे।  पीलु फूल हमेशा दुखी रौंद छौ कि वु हमेशा पड़्यूं रौण , अर दूसरों सारू /सहारा पर इ रौण पोड़ल।  वु  दुखी छौ  , वैन सूरज से मौ मदद लीणो स्वाच।

एक दिन सूरज उगणु इ छौ कि पीलु फूलन सूरज तैं आवाज दे।  सूरजन आवाज सूण।

सूरज -क्वा च ?

पीलु फूल -सूरज जी ! क्या तुम मी तैं सीधो खड़ रौणो सहायता कर सकदां क्या ?

सूरज - अरे तू अफिक सीधो खड़ो नि रै सकुद ?

पीलु फूल -एक दैं मीन फूलुँ राजा से वरदान मांग कि मि तैं बड़ो फूल बणा तो तब से मि बढ़णु त छौं पर मि हौर फूलुं तरां सीधो खड़ु नि रै सकदु।

सूरज -चलो तीन एक पाठ त सीख कि बगैर सुच्यां -समज्यां वरदान नि मंगण चयेंद।  चल मि तेरी एक सहायता कर सकुद कि जब मि अकास मा चमकणु रौल त तू सीधु खड़ रै सकदी।

पीलु फूल -धन्यवाद सूरज दिवता ! अब से जख बि तू जैलि मि अपर मुख त्यार जीना कर द्योलु।

सूत्रधार -अर तब बटें पीलु फूल जना  बि सूरज जांद तना इ पीलु फूल अपण मुख कर दींदु अर सूरज की कृपा से डमडमु रौंद।  अर तब सब फूलुंन वैक नाम सूरजमुखी धौर दे।

   

** एक प्रसिद्ध लोककथा  पर आधारित
10 /3 /15 ,Copyright@ Bhishma Kukreti , Mumbai India
*लेख की   घटनाएँ ,  स्थान व नाम काल्पनिक हैं । लेख में  कथाएँ , चरित्र , स्थान केवल व्यंग्य रचने  हेतु उपयोग किये गए हैं।
 Best of Garhwali Humor in Garhwali Language -A Comedy Drama for Children ; Best of Himalayan Satire in Garhwali Language -A Comedy Drama for Children ;  Best of  Uttarakhandi Wit in Garhwali Language ; Best of  North Indian Spoof in Garhwali Language -A Comedy Drama for Children ; Best of  Regional Language Lampoon in Garhwali Language -A Comedy Drama for Children ; Best of  Ridicule in Garhwali Language -A Comedy Children Drama  ; Best of  Mockery in Garhwali Language  -A Comedy Children Drama  ; Best of  Send-up in Garhwali Language  -A Comedy Children Drama ; Best of  Disdain in Garhwali Language- a Comedy Kid Stage Play  ; Best of  Hilarity in Garhwali Language a Comedy Kid Stage Play   ; Best of  Cheerfulness in Garhwali Language  ;  Best of Garhwali Humor in Garhwali Language from Pauri Garhwal  ; Best of Himalayan Satire in Garhwali Language from Rudraprayag Garhwal  ; Best of Uttarakhandi Wit in Garhwali Language from Chamoli Garhwal  ; Best of North Indian Spoof in Garhwali Language from Tehri Garhwal a Comedy Kid Stage Play  ; Best of Regional Language Lampoon in Garhwali Language from Uttarkashi Garhwal  a Comedy Kid Stage Play  ; Best of Ridicule in Garhwali Language from Bhabhar Garhwal a Comedy Kid Stage Play  ; Best of Mockery  in Garhwali Language from Lansdowne Garhwal a Comedy Kid Stage Play  ; Best of Hilarity in Garhwali Language from Kotdwara Garhwal  a Comedy Kid Stage Play  ; Best of Cheerfulness in Garhwali Language from Haridwar a Comedy Kid Stage Play  ;
Garhwali Vyangya a Comedy Kid Stage Play  , Garhwali Hasya a Comedy Kid Stage Play a Comedy Kid Stage Play  ,  Garhwali skits a Comedy Kid Stage Play  ; Garhwali short skits a Comedy Kid Stage Play  a Comedy Kid Stage Play  , Garhwali Comedy Skits a Comedy Kid Stage Play  , Humorous Skits in Garhwali, Wit Garhwali Skits a Comedy Kid Stage Play   
                    स्वच्छ भारत  , स्वच्छ भारत , बुद्धिमान भारत!


Bhishma Kukreti

  • Hero Member
  • *****
  • Posts: 18,808
  • Karma: +22/-1
 

  बच्चों द्वारा रामलीला  पुनरावृति: कुमाऊं -गढ़वाल में लोक नाट्य मंचन उदाहरण 

  लोकनाट्य विश्लेषक - भीष्म कुकरेती

 लोक नाटक मनुष्य सभ्यता का एक अंग है।  जहां भी मनुष्य होंगे वहां लोक नाटक स्वयं जन्म ले लेते हैं।  उत्तराखंड के पर्वतीय क्षेत्र कुमाऊं -गढ़वाल लोक नाटकीकरण से अछूते नहीं हैं।  लोक नाटक मंचन की विशेषता बल लोक नाटक अनऔपचारिक होते हैं।  रस विधान स्वयं उपज जाते हैं।  औपचारिक मंच , मेक अप  साजो सामा न की अधिक आवश्यकता नहीं पड़ती।  लोक नाटकों ही नहीं लोक कथ्यों में दर्शक को अधिक नहीं समझाना पड़ता क्योंकि वह  स्वयं ही समझ जाता है बल क्या हो रहा है।
   ब्रिटिश काल में सन 1850 के बाद पर्वतीय क्षेत्रों से पर्वतीय जन मैदानों में आने लगे थे , ढाकर या रोजगार हेतु। इसी दौरान उत्तर प्रदेश में या सेना में औपचारिक ढंग से रामलला मंचन प्रसिद्ध होने लगा था।  उत्तर प्रदेश के मैदानी भागों से प्रभावित हो उत्तराखंड में भी रामलीला मंचन प्रारम्भ हुआ।  कहा जाता है कुमाऊं में 1860  ईशवी के लगभग व गढ़वाल में 1900 ईशवी में शुरू  हुयी।  शिक्षा वृद्धि व मैदानों में रामलीला दर्शन से प्रभावित हो प्रवासी रामलीला मंचन को ग्रामीण क्षेत्र में भी ला गए।
    धीरे धीरे रामलीला मंचन पर्वतीय ग्रामीण क्षेत्रों में भी लोक प्रिय होने लगे।  एक आकलन के अनुसार मल्ला ढांगू (तहसील लैंसडाउन , पौड़ी गढ़वाल ) के बड़ेथ ग्राम में 1910 लगभग रामलीला शुरू हुयी।  मल्ला ढांगू ग्वील में संभवतः 1920 ईश्वी में रामलीला शुरू हो चुकी थी।  इसी तरह सूचना अनुसार बणचुरि (उदयपुर पट्टी , पौड़ी गढ़वाल ) में 1940 ईश्वी में शुरू हुयी।  स्वतंत्रता पश्चात प्रवास वृद्धि व शिक्षा वृद्धि के अतिरिक्त समृद्धि से  पर्वतीय क्षेत्रों में रामलीला मंचन संस्कृति अंग बन गया।  चमोली व रुद्रप्रयाग जनपदों में तो रमवाळी लोकनाटक ने जन्म ले लिया। अब तो रामलीलाएं इतिहास विषय हो गयीं हैं अतः भूतकाल का अवकलोकन ही अब लेखकीय विषय हो गए हैं
         जिन जिन गाँवों में रामलीला मंचन होता था उन गाँवों के निकटवर्ती गाँवों में बच्चे भी अनौपचारिक रूप से रामलीला मंचन करने लगते थे। जिन बच्चों ने रामलीला देखी  होती थी वे अन्य बच्चों के साथ किसी दृश्य की नकल कर लोक नाट्य वृति अपनाते थे।  नवरात्रि से दीपावली तक बच्चों की अनपौचारिक  रामलीला नाट्य मंचन चलता रहता था।
    अधिकतर बच्चे उन्ही दृश्यों की पुनरावृति करते थे जिसमे आनंद अधिक आता था।  अधिकतर राम लक्ष्मण -मारीच सुबाहु युद्ध दृश्य , सीता स्वयंबर में छवि राजा की नकल , परुशराम  -लक्ष्मण संवाद , शूर्पणखा - लक्ष्मण संवाद , लंका में रावण -सीता संवाद की अधिक पुनरावृति होती थी।  भरत बुलाने हेतु संदेशवाहक का जाना व संदेशवाहक के भरत संवाद भी नकल होतीं थीं।  ये सभी संवाद रामलीला दृश्यों से उठाये गए होते थे और प्रसिद्ध दृश्य होते थे जिन्हे लोक अधिक पसंद करते थे।  वास्तव में ये दृश्य जन जन के मन में घर किये होते थे।
        जहां तक मंच व मंच स्थल का प्रश्न है कोई भी औपचारिक मंच नहीं होता था  . अन्य सामन्य लोकनाटकों के सामान ही बच्चों द्वारा रामलीला पुनरावृति नाटक जहां खेला जाय वही मंच हो जाता था।  मेरे अनुभव अनुसार अपना चौक , पधान जीक चौक , या कोई हौर   चौक , पंद्यर /पनघट , गोरमा (गौचर ), सन्नी /छन्नी / गौशाला में , ग्वाठम , रस्ता चलदो कहीं पर भी मंच बन जाता था।  मंच हेतु किसी वस्तु की आवश्यकता नहीं पड़ती थी।  न पर्दा , न छाँव बस कलाकारों के अभिनय से ही मंच बन जाता था।
     मेक अप व अन्य साजो सामन - बच्चों द्वारा अभिनीत रामलीला पुनरावृति नाटकों में मेक अप व अन्य साजो सामान की बहुत कम आवश्यकता पड़ती थी क्योंकि दर्शक या अभिनेता पहले ही समझ जाते थे बल दृश्य क्या है और कौन किस पात्र का अभिनय कर रहा है यथा कोई बालक कह लेता था - ये ठैर मि मेघनाद क पाठ खिल्दु , जब तक उस बालक को परमिसन मिलती वह  बालक मेघनाद की चौपाई बोल उठा था -
  जिस जमीं पे पैर  रखूं भूचाल वहीँ आते हैं
 जमीं  तो जमीं आसमा भी थर्रा जाता है
 फिर तब तक कोई बालक उठ खड़ा हो जाएगा-  अरे मि तैं  रावण क पाठ खिन्न द्यावो  वह चौपाई बोलने लग जाता था -
  ये सीते तू सुंदर मुखी चपल नयन चित चोर। चपल नयन चित चोर हाँ  हाँ चपल नयन चित चोर , . एक बार देख ले मोहि ओर।
फिर दर्शकों में से भी मांग उठती थी बल - ये स्यु गुबरा  छवि राजा क पाठ  अच्छू करदो।  कौर रे गुबरा छवि राजाक पाठ।
बस गुबरा  चौपाई गाने लगता -

सबी राजौं में छवि है मेरी न्यारी
पांच बुलाये पन्दरा आये। ..

 
 कभी कभी कोई चौपाई गाता था और हौर दूसरा पात्र का अभिनय करता था।
इस तरह पात्र की सूचना जब मिल जाती थी तो मेक अप आदि की आवश्यकता नही रह जाती थी।

  किन्तु फिर भी मेक अप व साजो सामान अन्पौचारिक रामलीला नाटक मंचन में प्रयोग होते ही थे जैसे रामबांस से बनाई गयी तलवारें , पुट्ठे , कागज ही नहीं बांस के फटकणे /पत्ते  से बने मुकुट , बांस या भीमल से बने धनुष , छिल्ल  आदि के बने तीर , स्योळु से बने दाढ़ियां , बहुत बार तो हमने रामबांस के रेशों को म्वास /कोयले में भिगाकर काली दाढ़ी भी बनाई थीं।  राक्षस अभिनय या काली मूछ हेतु म्वास प्रयोग सामन्य सी बात थी। शूर्पणखा या ताड़का (मैं तड़ तड़  करती हूँ ) पाठ खेलते वक्त स्थान अनुसार अभिनेता    पेटीकोट पहन लेते थे।
   कभी कभी अकेला बालक भी अभिनय करते देखे गए थे।  ऐसे में बालक स्वयं अभिनेता , स्वयं निदेशक व स्वयं ही दर्शक होता था।
   बालिकाएं भी अनौपचारिक रामलीला लोक नाटक खेलती थीं। बालिकाएं भी अपनी मंडली में रामलीला पुनरावृति खेल खेलती थीं।   कम ही किन्तु स्त्रियां भी घास लकड़ी काटे वक्त अपने आनंद हेतु रामलीला खेलतीं थीं पर बहुत कम। 
 जहां तक दर्शकों का प्रश्न है गाँव वाले भी दर्शक होते थे अन्यथा मंडली ही दर्शक होते थे।  आपस में वह वाही  भी मिलतीं थीं। इस लेखक द्वारा ' वन्स  मोर वन्स  मोर या दूबर  खेल'  भी इन लोक नाटकों में देखा गया है।
    जैसे कि हर लोक नाटक में होता है बालक- बालिकाओं व कम ही सही स्त्रियों द्वारा रामलीला पुनरावृति नाटक मंचन भी स्व आनंद , जन आनंद व स्व अभिव्यक्ति हेतु खेले खेले  जाते थे . रस बाहव वही  उतपन्न होते थे जो प्रायः रामलीला मंचन में उतपन थे। 
   

         
   सर्वाधिकार @भीष्म कुकरेती, 2018 

Bhishma Kukreti

  • Hero Member
  • *****
  • Posts: 18,808
  • Karma: +22/-1
 
   ढोल ने कुमाऊं -गढ़वाल में कब  प्रवेश किया ?

आलेख : भीष्म  कुकरेती

 ढोल भारत का अवनद्ध वाद्यों में एक महत्वपूर्ण वाद्य है।  ढोल हमारे समाज में इतना घुल गया है किआप किसी भी पुस्तक को पढ़ें तो लिखा पायेंगे कि ढोल भारत का एक प्राचीन पोला -खाल वाद्य है।  जैसे उत्तराखंडी कद्दू , मकई को पहाड़ों का परम्परागत   भोजन समझते हैं।  वास्तव में ढोल भारत में पन्द्रहवीं सदी में आया व दो शताब्दी में इतना प्रसिद्ध हो चला कि ढोल को प्राचीनतम वाद्य माना जाने लगा।
ढोल है तो डमरू , हुडकी , मृदंग की जाति का वाद्य किन्तु ढोल मृदंग या दुंदभि  की बनावट व बजाने की रीती में बहुत अधिक अंतर है।  ढोल का आकार एक फुट के वास का होता है व मध्य व मुख भाग लगभग एक ही आकार के होते हैं।  ढोल को एक तरफ से टेढ़ी लांकुड़ व दूसरे हिस्से को हाथ से बजाया जाता है जब कि दमाऊ  को दो लांकुड़ों से बजाया जाता है।
       ढोल का संदर्भ किसी भी प्राचीन भारतीय संगीत पुस्तकों में कहीं नहीं मिलता केवल 1800 सदी में रची पुस्तक संगीतसार में ढोल का पहली बार किसी भारतीय संगीत साहित्य में वर्णन हुआ है।  इससे पहले आईने अकबरी में ही ढोल वर्णन मिलता है।

                        क्या सिंधु घाटी सभ्यता में ढोल था ?
 सौम्य वाजपेयी तिवारी (हिंदुस्तान टाइम्स , 16 /8 /2016 ) में संगीत अन्वेषक शैल व्यास के हवाले से टिप्पणी करती हैं कि धातु उपकरण , घटम के अतिरिक्त कुछ ऐसे वाद्य यंत्र सिंधु घाटी समाज उपयोग करता था जो ढोल , ताशा , मंजीरा व गोंग जैसे।  इससे सिद्ध होता है बल सिंधु घाटी सभ्यता में ढोल प्रयोग नहीं होता था।

   वैदिक साहित्य में ढोल
वेदों में दुंदभि , भू दुंदभि घटम , तालव का उल्लेख हुआ है (चैतन्य कुंटे, स्वर गंगा फॉउंडेशन )

उपनिषद आदि में चरम थाप वाद्य यंत्र
उपनिषदों में कई वीणाओं का उल्लेख अधिक हुआ है चरम थाप वाद्य यंत्रों का उल्लेख शायद हुआ ही नहीं।

पुराणों में चरम थाप वाद्य यंत्र
पुराणों में मृदंग , पाणव , भृग , दारदुरा , अनाका , मुराजा का उल्लेख है किन्तु ढोल जैसा जो लान्कुड़ व हाथ की थाप से बजाया जाने वाले चरम वाद्य यंत्र का जिक्र पुराणों में नहीं मिलता (संदर्भ २ )
वायु पुराण में मरदाला , दुंदभि , डिंडिम  उल्लेख है (,  प्रेमलता शर्मा , इंडियन म्यूजिक पृष्ठ 26 )
मार्कण्डेय पुराण (9 वीं सदी ) में मृदंग , दरदुरा , दुंदभि , मृदंग , पानव का उल्लेख हुआ है किन्तु  ढोल शब्द अनुपस्थित  है।

   महाकाव्यों , बौद्ध व जैन साहित्य में ढोल
  महाकाव्यों , बौद्ध व जैन साहित्य में डमरू  मर्दुक ,  दुंदभि  डिंडिम , मृदंग का  उल्लेख अवश्य मिलता है किन्तु ढोल शब्द नहीं मिलता।  अजंता एलोरा , कोणार्क आदि मंदिरों , देवालयों में ढोल नहीं मिलता।
    गुप्त कालीन तीसरी सदी रचित नाट्य शास्त्र में ढोल
भरत नाट्य शास्त्र में मृदंग , त्रिपुष्कर , दार्दुर , दुंदभि  पानव , डफ्फ , जल्लारी का उल्लेख तो मिलता है किन्तु ढोल शब्द व इससे मिलता जुलता वाद्य यंत्र नदारद है।
तमिल साहित्य पुराणानुरू (100 -200 ई )
तमिल साहित्य में चरम थाप वाद्य यंत्रों को बड़ा सम्मान दिया गया है व इनको युद्ध वाद्य यन्यत्र , न्याय वाद्य यंत्र व बलि वाद्य यंत्र में विभाजित किया गया है। ढोल प्राचीन तमिल साहित्य में भी उल्लेखित नहीं है।
कालिदास साहित्य
कालिदास साहित्य में मृदंग  पुष्कर , मरजाजा , मरदाला जैसे चरम थाप वाद्य यंत्रों का उल्लेख हुआ है।
( पुराण से कालिदास तक संदर्भ , प्रेमलता शर्मा , इंडियन म्यूजिक )

   मध्य कालीन नारदकृत संगीत मकरंद में चर्म  थाप वाद्य यंत्र

संगीत मकरंद में ढोल उल्लेख नहीं मिलता है

   तेरहवीं सदी का संगीत रत्नाकर पुस्तक

संगीत रत्नाकर पुस्तक में मृदंग , दुंदभि , तुम्ब्की , घट , मर्दल , दार्दुल , हुड़का ( हुड़की ) कुडुका , सेलुका , ढक्का , डमरुक , रुन्जा का ही उल्लेख है (चैतन्य कुंटे )

  सुलतान काल व ततपश्चात में वाद्य यंत्र
आमिर खुशरो ने दुहुल का उल्लेख किया है (इजाज इ खुसरवी ) और खुसरो को सितार व तबला का जनक भी माना जाता है।

भक्ति काल
दक्षिण व उत्तर दोनों क्षेत्रों के भक्ति कालीन साहित्य में  मृदंग का ाहिक उल्लेख हुआ है। 15 वीं सदी के विजयनगर कालीन   अरुणागिरि नाथ साहित्य में डिंडिम का उल्लेख हुआ है।
        आईने अकबरी
आईने अकबरी में चर्म  वाद्यों में नक्कारा /नगाड़ा , , ढोलक /डुहुल , पुखबाजा , तबला का उल्लेख मिलता है। (आईने अकबरी , वॉल 3 1894 एसियाटिक सोसिटी ऑफ बंगाल पृष्ठ  254 )
प्रथम बार भारतीय साहित्य में आईने अकबरी में ही आवज (जैसे ढोल ), दुहूल  (ढोल समान ) , धेडा (छोटे आकार का ढोल ) का  मिलता है ( दिलीप रंजन बरथाकार , 2003 , , द म्यूजिक ऐंड  इंस्ट्रूमेंट्स ऑफ नार्थ ईस्टर्न  इण्डिया,  मित्तल पब्लिकेशन दिल्ली , भारत पृष्ठ 31 ). आईने अकबरी में नगाड़ों द्वारा नौबत शब्द का प्रयोग हुआ है जो भारत में कई क्षेत्रों में प्रयोग होता है जैसे गढ़वाल व गजरात में दमाऊ से नौबत बजायी जाती है
     इससे साफ़ जाहिर होता है बल ढोल (दुहुल DUHUL ) का बिगड़ा रूप है , तुलसीदास का प्रसिद्ध दोहा ढोल नारी ताड़न के अधिकारी भी कहीं न कहीं  अकबर काल में ढोल की जानकारी देता है
    खोजों के अनुसार duhul तुर्किस्तान , अर्मेनिया क्षेत्र का प्राचीनतम पारम्परिक चर्म थाप वाद्य  है जो अपनी विशेषताओं के कारण ईरान में प्रसिद्ध हुआ और अकबर काल में भारत आया।  चूँकि ढोल संगीत में ऊर्जा है व सोते हुए लुंज को भी नाचने को बाध्य कर लेता है तो यह बाद्य भारत में इतना प्रसिद्ध हुआ कि लोक देव पूजाओं का हिस्सा बन बैठा।
जहां तक पर्वतीय उत्तराखंड में ढोल प्रवेश का प्रश्न है अभी तक इस विषय पर कोई वैज्ञानिक खोजों का कार्य शुरू नहीं हुआ है।  इतिहासकार , संस्कृति विश्लेषक जिस प्रकार आलू , मकई , कद्दू को गढ़वाल -कुमाऊं का प्राचीन भोज्य पदार्थ मानकर चलते हैं वैसे ही ढोल  को कुमाऊं -गढ़वाल का प्राचीनतम वाद्य लिख बैठते हैं।
    इस लेखक के गणित अनुसार यदि ढोल उपयोग राज दरबार में प्रारम्भ हुआ होगा तो वह कुमाऊं दरबार में शुरू हुआ होगा।  कुमाऊं राजाओं के अकबर से लेकर शाहजहां से अधिक अच्छे संबंध थे और कुमाऊं राजनेयिक गढ़वाली राजनैयिकों के बनिस्पत दिल्ली दरबार अधिक आते जाते थे तो संभवत: चंद राजा पहले पहल ढोल लाये होंगे. .चूँकि नौबत संस्कृति प्रचलित हुयी तो कहा जा सकता है बल ढोल दमाऊ पहले पहल राज दरबार में ही प्रचलित हुए होंगे।  बड़ा मंगण /प्रशंसा जागर भी इसी ओर इंगित करते हैं बल ढोल वादन संस्कृति राज दरबार से ही प्रचलित हुयी होगी।  इस लेखक के अनुमान से श्रीनगर में सुलेमान शिकोह के साथ  ढोल का अधिक उपयोग हुआ होगा व सत्रहवीं सदी अंत में ही श्रीनगर राज दरबार में ढोल को स्थान मिला होगा।
    यदि समाज ने ढोल अपनाया तो ढोल बिजनौर , हरिद्वार , बरेली,  पीलीभीत से भाभर -तराई भाग में पहले प्रसिद्ध हुआ होगा और ततपश्चात पर्वतीय क्षेत्रों में प्रचलित हुआ ।  अनुमान किया जा सकता है ढोल गढ़वाल -कुमाऊं में अठारहवीं सदी में प्रचलित  हुआ व ब्रिटिश शासन में जब समृद्धि आयी तो थोकदारों ने ढोल वादकों को अधिक परिश्रय दिया।  अर्थात ढोल का अधिक प्रचलन ब्रिटिश काल में ही हुआ।  उत्तराखंड के पर्वतीय क्षेत्रों में ढोल प्राचीन नहीं अपितु आधुनिक वाद्य ही है के समर्थन में एक तर्क यह भी है कि ढोल निर्माण गढ़वाली या कुमाउँनी नहीं  करते थे और ब्रिटिश  काल के अंत में भी नहीं।  ब्रिटिश काल में श्रीनगर में भी ढोल व्यापार मुस्लिम व्यापारी करते थे ना कि गढ़वाली।
 ढोल सागर को भी गढ़वाली बोली का साहित्य बताया जाता है जबकि ढोल सागर ब्रज भाषायी साहित्य है और उसमे गढ़वाली नाममात्र की है।  इस दृष्टि से भी ढोल प्राचीन वाद्य नहीं कहा जा सकता है। 
 
संदर्भ -
२- शोधगंगा inflinet.ac.in

Copyright @Bhishma  Kukreti , Mumbai , October 2018
  ढोल का गढ़वाल में इतिहास;  ढोल का उत्तरकाशी गढ़वाल में इतिहास; ढोल का  टिहरी गढ़वाल में इतिहास;  ढोल का चमोली गढ़वाल में इतिहास;  ढोल का रुद्रप्रयाग गढ़वाल में इतिहास;  ढोल का पौड़ी गढ़वाल में इतिहास;    ढोल का देहरादून गढ़वाल में इतिहास; ढोल का  सिंह नगर कुमाऊं में इतिहास; ढोल का नैनीताल कुमाऊं में इतिहास; ढोल का अल्मोड़ा कुमाऊं में इतिहास; ढोल का उत्तराखंड में इतिहास। ढोल का चम्पावत कुमाऊं में इतिहास; ढोल का पिथौरागढ़ कुमाऊं में इतिहास; Dhol History in Garhwal; Dhol History in Kumaon , Dhol History Dehradun , Dhol History Haridwar , Dhol History Uttarakhand 

Bhishma Kukreti

  • Hero Member
  • *****
  • Posts: 18,808
  • Karma: +22/-1
          सलूड़ गांव का रम्माण

North Indian Folk Genre Expert Dr.नंद किशोर हटवाल

कल बदरीनाथ के पट खुल रहे हैं। पूरे देश को पता है। लेकिन बदरीनाथ के ही निकट कल ही विश्व का एक विशिष्ट लोकउत्सव भी होने जा रहा है। इस लोकउत्सव का नाम है रम्माण।
यह आयोजन जिला चमोली गढ़वाल की पैनखण्डा पट्टी, जोशीमठ विकास खण्ड के सलूड़-डुंग्रा गांव में कल ही होने जा रहा है इसलिए कल का दिन खास हो गया है। एक ओर बदरीनाथ के पट खुल रहे होंगे दूसरी ओर सलूड़ गांव में रम्माण हो रहा होगा।
रम्माण को 2009 में यू0एन0ओ0 ने विश्वधरोहर घोषित किया है। यह उत्सव सलूड़ गांव में प्रतिवर्ष अपै्रल में आयोजित होता है। इस गांव के अलावा डुंग्री, बरोशी, सेलंग गांवों में भी रम्माण का आयोजन होता है। इसमें सलूड़ गांव का रम्माण ज्यादा लोकप्रिय है। इसका आयोजन सलूड़-डुंग्रा की संयुक्त पंचायत करती है।
रम्माण एक पखवाड़े तक चलने वाले विविध कार्यक्रमों, पूजा और अनुष्ठानों की एक श्रृंखला है। इसमें सामूहिक पूजा, देवयात्रा, लोकनाट्य, नृत्य, गायन, प्रहसन, स्वांग, मेला आदि विविध रंगी आयोजन होते हैं। परम्परागत पूजा-अनुष्ठान भी होते हैं तो मनोरंजक कार्यक्रम भी। यह भूम्याल देवता के वार्षिक पूजा का अवसर भी होता है और परिवारों और ग्राम-क्षेत्र के देवताओं से भेंट का करने का मौका भी।
अंतिम दिन (कल 26 अप्रैल) लोकशैली में रामायण के कुछ चुनिंदा प्रसंगों को प्रस्तुत किया जाता है। रामायण के इन प्रसंगों की प्रस्तुति के कारण यह सम्पूर्ण आयोजन रम्माण के नाम से जाना जाता है। इन प्रसंगों के साथ बीच बीच में पौराणिक, ऐतिहासिक एवं मिथकीय चरित्रों तथा घटनाओं को मुखौटा नृत्य शैली के माध्यम से प्रस्तुत किया जाता है। अंतिम दिन के आयोजन को देखने के लिए क्षेत्र में दूर-दूर से लोग आते हैं और मेला जुड़ जाता है।
रम्माण का आधार रामायण की मूलकथा है और उत्तराखण्ड की प्रचीन मुखौटा परम्पराओं के साथ जुड़कर रामायण ने स्थानीय रूप ग्रहण किया। रामायण से रम्माण बनी। धीरे-धीरे यह नाम पूरे पखवाड़े तक चलने वाले कार्यक्रम के लिए प्रयुक्त किया जाने लगा।
आयोजन की शुरूवात-
इस आयोजन की शुरूवाल बैसाख की संक्रांन्ति अर्थात विखोत (बैसाखी) से मानी जा सकती है। बैसाख की संक्रांति को भूम्याल देवता को बाहर निकाला जाता है। 11 फीट लम्बे बांस के डण्डे के सिरोभाग पर भुम्याल देवता की चांदी की मूर्ति को स्थापित किया जाता है। मूर्ति के पीछे चौंर मुट्ठ (चंवर गाय के पूंछ के बालों का गुच्छा) लगा होता है। लम्बे लट्ठे पर ऊपर से नीचे तक रंग-बिरंगे रेशमी साफे बंधे होते हैं। इस प्रकार भुम्याल देवता का उत्सव रूप या नृत्य रूप तैयार कर दिया जाता है। इसे ‘लवोटू’ कहते हैं। धारी भुम्याल के लवोटू को अपने कंधे के सहारे खड़ा कर नाचते हैं।
तीसरे दिन अर्थात 3 गते बैसाख से दिन में भूम्याल देवता गांव भ्रमण पर जाता है। भूम्याल का यह ग्रामक्षेत्र भ्रमण पांच-छै दिन में पूरा होता है।
रात्रि को भी आयोजित होते हैं कार्यक्रम
बैसाखी के तीसरे दिन की रात्रि से लेकर रम्माण आयोजन की तिथि तक हर रात्रि को भूम्याल देवता के मंदिर प्रांगण में मुखौटे पहन कर नृत्य किया जात है। ये मुखौटे विभिन्न पौराणिक, ऐतिहासिक तथा काल्पनिक चरित्रों के होते हैं। स्थानीय तौर पर इन मुखौटों को दो रूपों में जाना जाता है। ‘द्यो पत्तर’ तथा ‘ख्यलारी पत्तर’। ‘द्यो पत्तर’ देवता से संबंधित चरित्र और मुखौटे होते हैं और ‘ख्यालारी पत्तर’ मनोरंजक चरित्र और मुखौटे होते हैं। कुछ परम्परागत मनोरंजक कार्यक्रम भी दिखाये जाते हैं और कुछ धार्मिक अनुष्ठान भी सम्पन्न होते हैं।
मुखौटों के क्रम में सबसे पहले ‘सूर्ज पत्तर’ (सूर्य का मुखौटा) आता है। इसी रात कालिंका और गणेश पत्तर भी आते हैं। चार गते राणि-राधिका नृत्य होता है। यह नृत्य कृष्ण और राधिकाओं (गोपियों) का माना जाता है। इसी के साथ-साथ अगली रात्रि से क्रमशः मोर-मोर्याण, (महर और उसकी पत्नी), बण्या-बण्यांण-चोर, (व्यापारी, उसकी पत्नी और चोर), बुड़देबा, राजा कन्न (कानड़ा नरेश या कांगड़ा नरेश), गान्ना-गुन्नी, ख्यालारी आदि पत्तर आते हैं। इन पत्तरों के आने का एक परम्परागत क्रम निर्धारित है। किसी एक रात गोपीचंद नृत्य भी आयोजित किया जाता है।
‘स्यूर्तू’ की रात-
रम्माण की पूर्व रात्रि को ‘स्यूर्तू’ होता है। ‘स्यूर्तू’ का अर्थ है सम्पूर्ण रात्रि कार्यक्रम। ‘स्यूर्तू’ की रात्रि को सभी पत्तर आकर नृत्य करते हैं। इस रात पाण्डव नृत्य भी होता है। इस रात्रि रम्माण के बाजे लगते हैं तथा इस पर रम्माणी नाचते हैं। इसमें अठारह साल से कम उम्र के वे बच्चे भी नाचते हैं जिन्हें दूसरे दिन आयोजित होने वाले मुख्य रम्माण मेले हेतु राम, लक्ष्मण, सीता और हनुमान के रूप में चयनित किया जाना है। इसी ‘स्यूर्तू’ की रात को मल्लों का भी चयन होता है। ढोल वादक अन्य लोगों के सहयोग से इनका चयन करते हैं तथा यही दूसरे दिन होने वाले रम्माण में पात्र के रूप में भूमिका निभाते हैं।
अंतिम दिन होता है रम्माण का आयोजन-

अंतिम दिन होता है रम्माण का आयोजन। यह दिन में होता है। आयोजन स्थल वही पंचायती चौक, भुम्याल देवता का मंदिर प्रांगण। इस दिन रामायण के कुछ चुनिंदा प्रसंगों को नृत्य के माध्यम से प्रस्तुत किया जाता है। ये प्रसंग हैं-राम लक्ष्मण जन्म, राम लक्ष्मण का जनकपुरी में भ्रमण, सीता स्वयंबर, राम वनवास, स्वर्णमृग वध, सीता हरण, हनुमान मिलन, लंका दहन तथा राजतिलक। रामायण के इन प्रसंगों का प्रस्तुतिकरण सिर्फ नृत्य के द्वारा किया जाता है। यह नृत्य ढोल के तालों पर होता है। सर्वप्रथम राम-लक्ष्मण मंदिर प्रांगण में आकर नृत्य करते हैं। यह नृत्य पांच तालों में किया जाता है।
प्रत्येक नृत्य प्रस्तुति के बाद रामायण के पात्र विश्राम करते हैं। इसी बीच अन्य पौराणिक, ऐतिहासिक और मिथकीय पात्र आकर अपने नृत्य से दर्शकों का मनोरंजन करते हैं। ये पात्र हैं- म्वौर-म्वार्याण, बण्यां-बण्यांण-चोर, बाघ, माल (मल्ल) कुरज्वोगी इत्यादि। बीच बीच में भुम्याल देवता का ‘लवोटू’ भी नचाया जाता है।
ऐतिहासिक पत्तरों में बण्यां-बण्यांण तथा माल विशेष आकर्षण के केन्द्र होते हैं। बण्यां-बण्यांण के बारे में कहा जाता है कि ये तिब्बत के व्यापारी थे जो कि गांवों में ऊन बेचने आते थे। एकबार उनके पीछे चोर लगे और उनका पैसा और माल लूट कर ले गये। इस किस्से को नृत्य के द्वारा प्रस्तुत किया जाता है। माल पत्तर गोरख्याणी के समय (सन् 1804-14) स्थानीय योद्धाओं के द्वारा गोरखों से युद्ध की घटना प्रस्तुत करते हैं। इनमें दो माल (मल्ल) स्थानीय और दो गोरखे माने जाते हैं। इस नृत्य के समय प्रयुक्त की जाने वाली एक तलवार और ढाल गोरखों से छीनी गयी बतायी जाती है। दोनों पक्षों में एक-एक माल के पास बारूद भरी बंदूक भी होती है। इसके अलावा खुंखरी, ढाल, तलवार को हाथ में लिये माल नाचते हुए चुनौती, वीरता, बल प्रदर्शन की अभिव्यक्ति करते हैं। अंत में बंदूकों की हवाई फायर के साथ दुःशमन पर विजय का ऐलान करते हुए यह नृत्य समाप्त होता है।
इसके बाद ‘कुरू ज्वोगी’ आता है। यह फटे तथा गंदे कपड़े पहने होता है। इसके सारे कपड़ों पर ‘कुरू’ (एक प्रकार का कांटेदार कपड़ों पर चिपकने वाला फूल) लगा होता है। उसके कपड़ों से ‘कूरू’ निकाल-निकाल कर लोग दूसरों पर फेंकते हैं। कुछ देर हंसी-ठिठोली और व मारने-बचने का खेल चलता है।
अंत में नरसिंह पत्तर आता है। नरसिंह पत्तर इनसे सम्बन्धित पौराणिक कथा को नृत्य द्वारा अभिव्यक्त करते हैं। अंत में कुछ देर तक भूम्याल नचाने हैं।
रम्माण की पूरी प्रस्तुति में कोई संवाद नहीं होता है। ढोल के तालों में नृत्य के साथ भावों की अभिव्यक्ति की जाती है।
Ramayana Folk Drama of Garhwal, Ramayana Folk Drama of Uttarakhand ; Ramayana Folk Drama of  Himalaya ; Ramayana Folk Drama of North India ;Ramayana Folk Drama of Chamoli Garhwal ; Ramayana Folk Drama of South Asia

Bhishma Kukreti

  • Hero Member
  • *****
  • Posts: 18,808
  • Karma: +22/-1
Dissimulation Sentiment in Garhwali Folk Dramas, Folk Rituals, Community Theaters, and Traditional Plays

                   गढवाली लोक नाटकों / लोक  गीतों में    अवहित्थ     भाव

Review of Characteristics of Garhwali Folk Drama, Folk Theater/Rituals and Traditional Plays part -45

                                    Bhishma Kukreti

                According to Bharat’s Natyashastra (7/79); dissimulation sentiment is demonstrated in drama by irrelevant talk, looking down, broken speech and pretended patience
        Dissimulation sentiment in drama is to show the deceptive quality of a character. To show dissimulation characters the performer changes the subject of talk immediately, speaks differently or irrelevant talks.
          I remember a mini Garhwali folk drama played by Badi-Badan in Jaspur, Malla Dhangu, Pauri Garhwal, North India in the month of Chait (15th March-14th April) in 1964-65. 
                     एक गढवाली लोक नाटक में अवहित्थ     भाव
 पंडी जी (व्यासपीठ से ) - सुणो ! चोरी करण माहापाप च। चोरी करण से नरक मिल्द ।
एक शिल्पकार (दर्शक दीर्घा से भैर  )- पण पंडी जी परसि त तुम गलादार  जीक मूळा चुराणा छया। 
पंडी जी ( इना उना दिखद )- ऊँ ऊँ  …मूळा … की चोरी चोरी नि बुले जांद। चलो अब कृष्ण सद्भामा विवाह की कथा सुणो
   In this mini drama a Pundit is preaching about the sins of theft. Suddenly a Shilpkar reminds the Pundit that day before Pundit Ji was stealing radish from village council chief.
Pundit replies that stealing radish is not theft. The role of Pundit was played by a Badi was marvelous in showing the sentiment of dissimulation. Performer (Badi) was able to show concealing the intensions. 
  Badis (a professional class –caste) were great dramatists to show the negativity in the society.


Copyright@ Bhishma Kukreti 22/11/2013

Review of Characteristics of Garhwali Folk Drama, Community Dramas; Folk Theater/Rituals and Traditional to be continued in next chapter.

                 References
1-Bharat Natyam
2-Steve Tillis, 1999, Rethinking Folk Drama
3-Roger Abrahams, 1972, Folk Dramas in Folklore and Folk life 
4-Tekla Domotor , Folk drama as defined in Folklore and Theatrical Research
5-Kathyrn Hansen, 1991, Grounds for Play: The Nautanki Theater of North India
6-Devi Lal Samar, Lokdharmi Pradarshankari Kalayen 
7-Dr Shiv Prasad Dabral, Uttarakhand ka Itihas part 1-12
8-Dr Shiva Nand Nautiyal, Garhwal ke Loknritya geet
9-Jeremy Montagu, 2007, Origins and Development of Musical Instruments
10-Gayle Kassing, 2007, History of Dance: An Interactive Arts Approach
11- Bhishma Kukreti, 2013, Garhwali Lok Natkon ke Mukhya Tatva va Charitra, Shailvani, Kotdwara
12- Bhishma Kukreti, 2007, Garhwali lok swangun ma rasa ar Bhav , Chithipatri
Xx




Notes on Dissimulation Sentiment in Garhwali Folk Dramas, Folk Rituals, Community Theaters and Traditional Plays; Dissimulation Sentiment in Garhwali Folk Dramas, Folk Rituals, Community Theaters and Traditional Plays from Haridwar Garhwal; Dissimulation Sentiment in Garhwali Folk Dramas, Folk Rituals, Community Theaters and Traditional Plays from Dehradun Garhwal; Dissimulation Sentiment in Garhwali Folk Dramas, Folk Rituals, Community Theaters and Traditional Plays from Tehri Garhwal; Dissimulation Sentiment in Garhwali Folk Dramas, Folk Rituals, Community Theaters and Traditional Plays from Uttarkashi Garhwal; Dissimulation Sentiment in Garhwali Folk Dramas, Folk Rituals, Community Theaters and Traditional Plays from Chamoli Garhwal; Dissimulation Sentiment in Garhwali Folk Dramas, Folk Rituals, Community Theaters and Traditional Plays from Rudraprayag Garhwal; Dissimulation Sentiment in Garhwali Folk Dramas, Folk Rituals, Community Theaters and Traditional Plays from Pauri Garhwal; Dissimulation Sentiment in Garhwali Folk Dramas, Folk Rituals, Community Theaters and Traditional Plays from Garhwal, Uttarakhand; Dissimulation Sentiment in Garhwali Folk Dramas, Folk Rituals, Community Theaters and Traditional Plays from Garhwal, Himalaya; Dissimulation Sentiment in Garhwali Folk Dramas, Folk Rituals, Community Theaters and Traditional Plays from Garhwal, North India; Dissimulation Sentiment in Garhwali Folk Dramas, Folk Rituals, Community Theaters and Traditional Plays from Garhwal South Asia
गढवाली लोक नाटकों में अवहित्थ   भाव; टिहरी गढ़वाल के गढवाली लोक नाटकों में  अवहित्थ भाव;उत्तरकाशी गढ़वाल के गढवाली लोक नाटकों में  अवहित्थ  भाव;हरिद्वार गढ़वाल के गढवाली लोक नाटकों में अवहित्थ   भाव;देहरादून गढ़वाल के गढवाली लोक नाटकों में  अवहित्थ  भाव;पौड़ी गढ़वाल के गढवाली लोक नाटकों में  अवहित्थ  भाव;चमोली गढ़वाल के गढवाली लोक नाटकों में    अवहित्थ भाव; रुद्रप्रयाग गढ़वाल के गढवाली लोक नाटकों में   अवहित्थ भाव;


 

Sitemap 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22