Uttarakhand > Uttarakhand History & Movements - उत्तराखण्ड का इतिहास एवं जन आन्दोलन

Dotigarh- डोटीगढ़ का संक्षिप्त इतिहास और उसकी ऐतिहासिक और सामाजिक

<< < (2/2)

एम.एस. मेहता /M S Mehta 9910532720:
विरमदेव और  चन्द राजा विक्रम  के बीच का  जवाड़ी सेरा का युद्ध जिसमे विरम देव
ने धामदेव के साथ मिलकर  चन्द राजा के पुत्र की बारात जो की डोटी की राजकुमारी
विरमा डोटियालणी  का डोला ले कर आ रही थी जवाड़ी सेरा में लुट ली थी क्यूंकि
विक्रम चन्द ने उसकी अनुपस्थिति  में उसका गढ़ लखनपुर लुटा था और विरमदेव की
सात वीरांगना पुत्रियाँ उससे युद्ध करते हुए वीरगति  को प्राप्त हुई थी |
विरमदेव विरमा डोटियालणी का डोला लुट कर लखनपुर ले आया था और  युद्ध में
चन्दराजा की हार हुई जिसका उल्लेख लोकगीतों  में मिलता इस  प्रकार से मिलता है
:

 "जै निरमा ज्यू  को आल  बांको ढाल बांको

 तसरी कमाण बांकी -जीरो (जवाड़ी) सेरो बाको "

इतिहासकारों  के अनुसार संन  १७९० के गोरखा विस्तार के दौरान सेती नदी के तट का
नरी डंग  क्षेत्र में नेपाली  सेना का और धुमाकोट  क्षेत्र गोरखाली के विरुद्ध
डटी  डोटी सेना का  शिविर था |

एम.एस. मेहता /M S Mehta 9910532720:
*भाषा और संस्कृति :*

डोटियाली या डुट्याली  तथा कुमोउनी , डोटी( पश्चिम नेपाल  क्षेत्र सहित ) में
प्रचलित स्थानीय भाषाएं है | डोटियाली या डुट्याली जो की कुमोउनी भाषा से
समानता  रखती है और इंडो यूरोपियन परिवार की एक भाषा है को महापंडित राहुल
सांकृत्यान ने  कुमोउनी  भाषा की  एक उप बोली माना उनके अनुसार यह डोटी में
कुमोउन के कन्तुरौं के साथ  डोटी में आई जिन्होने संन १७९० तक डोटी पर राज
किया था | परन्तु नेपाल में इससे  एक नेपाली बोली के रूप मे जाना जाता है समय
समय पर डोटियाली या डुट्याली भाषा  को नेपाल की राष्ट्रीय  भाषा के रूप मे
मान्यता देने की मांग उठती  रही है .  गोरा  (Gamra) कुमौनी  होली , बिश्पति ,
हरेला , रक्षा   बन्द्हब  (Rakhi) दासहिं , दिवाली , मकर  संक्रांति   आदि डोटी
क्षेत्र के प्रमुख  त्यौहार रहे हैं .


*पारम्परिक **लोकगीत  *:  छलिया , भाडा , झोरा  छपेली , ऐपन , जागर  डोटी
संस्कृति के प्रमुख  अंग है | जागर कैन्तुरी  काल की लोक कथाओं को उजागर करने
वाला मुख्या लोक गीत   हैं |

*Jhusia Damai* ( झूसिया दमाई ) कुमोउनी संस्कृति के एक प्रमुक जागरी और
लोकगायक थे जिनका जन्म  १९१३ में   रणुवा  धामी  बैतडी जिल्ले के बस्कोट ,नेपाल
में हुआ  था |

एम.एस. मेहता /M S Mehta 9910532720:
आज भी गढ़वाल -कुमौं के अनेक गोरिल जागर गीतों तथा गाथाओं में  में डोटी का
उल्लेख मिलता है ,जैसे की


जै गुरु-जै गुरु
माता पिता गुरु देवत
तब तुमरो नाम छू इजाऽऽऽऽऽऽ
यो रुमनी-झूमनी संध्या का बखत में॥

तै बखत का बीच में,
संध्या जो झुलि रै।

बरम का बरम लोक में, बिष्णु का बिष्णु लोक में,
राम की अजुध्या में, कृष्ण की द्वारिका में,

यो संध्या जो झुलि रै,
शंभु का कैलाश में,
ऊंचा हिमाल, गैला पताल में,

डोटी गढ़ भगालिंग में
कि रुमनी-झुमनी संध्या का बखत में,
पंचमुखी दीपक जो जलि रौ,

स्योंकार-स्योंनाई का घर में, सुलक्षिणी नारी का घर में,
जागेश्वर-बागेश्वर, कोटेश्वर, कबलेश्वर में,
हरी हरिद्वार में, बद्री-केदार में,

गुरु का गुरुखण्ड में, ऎसा गुरु गोरखी नाथ जो छन,
अगास का छूटा छन-पताल का फूटा छन,

सों बरस की पलक में बैठी छन,
सौ मण का भसम का गवाला जो लागीरईए
गुरु का नौणिया गात में,

कि रुमनी- झुमनी संध्या का बखत में,
सूर्जामुखी शंख बाजनौ,उर्धामुखी नाद बाजनौ।
कंसासुरी थाली बाजनै, तामौ-बिजयसार को नगाड़ो में तुमरी नौबत जो लागि रै,

म्यारा पंचनाम देबोऽऽऽऽऽऽ.........!
अहाः तै बखत का बीच में,

नौ लाख तारों की जोत जो जलि रै,
नौ नाथन की, नाद जो बाजि रै,
नौखण्डी धरती में, सातों समुन्दर में,

अगास पाताल में॥
कि ऎसी पड़नी संध्या का बखत में,
नौ लाख गुरु भैरी, कनखल बाड़ी में,

बार साल सिता रुनी, बार साल ब्यूंजा रुनी,
तै तो गुरु, खाक धारी, गुरु भेखधारी,
टेकधारी, गुरु जलंथरी नाथ, गुरु मंछदरी नाथ छन, नंगा निर्बाणी छन, खड़ा
तपेश्वरी छन,

शिव का सन्यासी छन, राम का बैरागी छन,

कि यसी रुमनी-झुमनी संध्या का बखत में,
जो गुरु त्रिलोकी नाथ छन, चारै गुरु चौरंगी नाथ छन,
बारै गुरु बरभोगी नाथ छन, संध्या की आरती जो करनई।
गुरु वृहस्पति का बीच में।

.......कि तै बखत का बीच में बिष्णु लोक में जलैकार-थलैकार रैगो,

कि बिष्णु की नारी लक्ष्मी कि काम करनैं,
पयान भरै। सिरा ढाक दिनै। पयां लोट ल्हिने,
स्वामी की आरती करनै।
तब बिष्णु नाभी बै कमल जो पैद है गो,

तै दिन का बीच में कमल बटिक पंचमुखी ब्रह्मा पैड भो,
जो ब्रह्मा-ले सृष्टि रचना करी, तीन ताला धरती बड़ै,
नौ खण्डी गगन बड़ा छि।

....कि तै बखत का बीच में बाटो बटावैल ड्यार लि राखौ,

घासिक घस्यार बंद है रौ, पानि को पन्यार बंद है रौ,
धतियैकि धात बंद है रै, बिणियेकि बिणै बंद है रै,

ब्रह्मा वेद चलन बंद है रो, धरम्क पैन चरण बंद है गो,
क्षेत्री-क खण्ड चलन बन्द है गो, गायिक चरण बन्द है गो,
पंछीन्क उड़्न बंद है गो, अगासिक चडि़ घोल में भै गईं,
सुलक्षिणी नारी घर में पंचमुखी दीप जो जलण फैगो........

......कि तै बखत का बीच में संध्या जो झुलनें,

दिल्ली दरखड़ में, पांडव किला में,
जां पांच भै पाण्डवनक वास रै गो,

संध्या जो झूलनें इजूऽऽऽ हरि हरिद्वार में, बद्री केदार में,
गया-काशी,प्रयाग, मथुरा-वृन्दावन, गुवर्धन पहाड़ में,
तपोबन, रिखिकेश में, लक्ष्मण झूला में,

मानसरोबर में नीलगिरि पर्वत में......।
तै तो बखत का बीच में, संध्या जो झुलनें इजू हस्तिनापुर में,

कलकत्ता का देश में, जां मैय्या कालिका रैंछ,
कि चकरवाली-खपरवाली मैय्या जो छू, आंखन की अंधी छू,
कानन की काली छू, जीभ की लाटी छू,

गढ़ भेटे, गढ़देवी है जैं।
सोर में बैठें, भगपती है जैं,
हाट में बैठें कालिका जो बणि जैं।
पुन्यागिरि में बैठें माता बणि जैं,

हिंगलाज में भैटें भवाणी जो बणि जैं।
....कि संध्यान जो पड़नें, बागेश्वर भूमि में, जां मामू बागीनाथ छन।
जागेशवर भूमि में बूढा जागीनाथ रुनी,

जो बूढा जागी नाथन्ल इजा, तितीस कोटि द्याप्तन कें सुना का घांट चढ़ायी छ,
सौ मण की धज चढ़ा छी।
संध्या जो पड़ि रै इजाऽऽऽ मृत्युंद्यो में, जां मृत्यु महाराज रुनी, काल भैरव
रुनी।

तै बखत का बीच में संध्या जो झुलनें,

सुरजकुंड में, बरमकुंड में, जोशीमठ-ऊखीमठ में,
तुंगनाथ, पंच केदार, पंच बद्री में, जटाधारी गंग में,
गंगा-गोदावरी में, गंगा-भागीरथी में, छड़ोंजा का ऎड़ी में,
झरु झांकर में, जां मामू सकली सैम राजा रुनी,

डफौट का हरु में, जां औन हरु हरपट्ट है जां, जान्हरु छरपट्ट है जां.......।

गोरियाऽऽऽऽऽऽ दूदाधारी छै, कृष्ण अबतारी छै।
मामू को अगवानी छै, पंचनाम द्याप्तोंक भांणिज छै,
तै बखत का बीच में गढी़ चंपावती में हालराई राज जो छन,

अहाऽऽऽऽ! रजा हालराई घर में संतान न्हेंतिन,

के धान करन कूनी राजा हालराई.......!
तै बखत में राजा हालराई सात ब्या करनी.....संताना नाम पर ढुंग लै पैद नि भै,
तै बखत में रजा हालराई अठुं ब्या जो करनु कुनी,
राजैल गंगा नाम पर गध्यार नै हाली, द्याप्ता नाम पर ढुंग जो पुजिहाली,......
अहा क्वे राणि बटिक लै पुत्र पैद नि भै.......

राज कै पुत्रक शोकै रैगो
एऽऽऽऽऽ राजौ- क रौताण छिये......!

एऽऽऽऽऽ डोटी गढ़ो क राज कुंवर जो छिये,
अहाऽऽऽऽऽ घटै की क्वेलारी, घटै की क्वेलारी।

आबा लागी गौछौ गांगू, डोटी की हुलारी॥
डोटी की हुलारी, म्यारा नाथा रे......मांडता फकीर।
रमता रंगीला जोगी, मांडता फकीर,

ओहोऽऽऽऽ मांडता फकीर......।

ए.......तै बखत का बीच में, हरिद्वार में बार बर्षक कुम्भ जो लागि रौ।
ए...... गांगू.....! हरिद्वार जै बेर गुरु की सेवा टहल जो करि दिनु
कूंछे......!

अहा.... तै बखत का बीच में, कनखल में गुरु गोरखीनाथ जो भै रईं......!
ए...... गुरु कें सिरां ढोक जो दिना, पयां लोट जो लिना.....!
ए...... तै बखत में गुरु की आरती जो करण फैगो, म्यरा ठाकुर बाबा.....!
अहा.... गुरु धें कुना, गुरु......, म्यारा कान फाडि़ दियो,

मून-मूनि दियो, भगैलि चादर दि दियौ, मैं कें विद्या भार दी दियो,
मैं कें गुरुमुखी ज बणा दियो। ओ...
दो तारी को तार-ओ दो तारी को तार,
गुरु मैंकें दियो कूंछो, विद्या को भार,

बिद्या को भार जोगी, मांगता फकीर, रमता रंगीला जोगी,मांगता फकीर।

एम.एस. मेहता /M S Mehta 9910532720:
उपरोक्त के आधार पर कहा जा सकता है की  डोटी गढ़ का उल्लेख उत्तराखंड और नेपाल
के प्राचीन इतिहास के  एक साक्षी  भूखंड के रूप में होने के साथ साथ ही यहाँ के
देबी-देबतौं जो की प्रसिद्ध  ऐतिहासिक वीर भड  थे ,के  अदम्य साहस , वीरता
,प्रेम-प्रसंग ,विद्रोह  की लोक-गाथाओं और लोकगीतों में प्रमुख रूप से मिलता है
और उनकी   ऐतिहासिक भूमिका में एक महत्वपूर्ण स्थान रखता है |


संदर्भ ग्रन्थ : उत्तराखंड के वीर भड , डा ० रणबीर सिंह चौहान

                    ओकले तथा गैरोला ,हिमालय की लोक गाथाएं

                    यशवंत सिंह कटोच -मध्य  हिमालय का पुरातत्व


विशेष आभार : डॉ. रणबीर सिंह चौहान, कोटद्वार  (लेखक और इतिहासकार ), माधुरी
रावत जी  कोटद्वार

--

Best Regards,

Geetesh singh negi
Geophysicist

एम.एस. मेहता /M S Mehta 9910532720:
Raikas Of Doti
Niranjan Malla Deo was the founder of Doti Kingdom around the 13th century after a fall of Katyuris Kingdom. He was the son of Last Katyuris of united Katyuris kingdom. Kings of Doti were known as Raikas. Latter on Raikas, after overthrow Khas Malla of Karnali Zone, were able to form a strong Raikas Kingdom in Far Western Region and Kumaun which was called Doti. So far, the historical evidence of following Raikas have been discovered; Niranjan Malldev (Founder of Doti Kingdom), Nagi Malla (1238 AD), Ripu Malla (1279 AD), Nirai Pal (1353 AD may be of Askot and his historical evidence of 1354 AD has been found in Almoda), Nag Malla (1384 AD), Dhir Malla (1400 AD), Ripu Malla (1410 AD), Anand Malla (1430 AD), Balinarayan Malla (not known), Sansar Malla (1442 AD), Kalyan Malla (1443 AD), Suratan Malla (1478 AD), Kriti Malla(1482 AD), Prithivi Malla (1488 AD), Medini Jay Malla (1512 AD), Ashok Malla (1517 AD), Raj Malla (1539 AD), Arjun Malla/Shahi (not known but he was ruling Sira as Malla and Doti as Shahi), Bhupati Malla/Shahi (1558 AD), Sagaram Shahi (1567 AD), Hari Malla/Shahi (1581 AD. Last Raikas King of Sira and adjoining part of Nepal ), Rudra Shahi (1630 AD), Vikram Shahi (1642 AD), Mandhata Shahi (1671 AD), Raghunath Shahi (1690 AD), Hari Shahi (1720 AD), Krishna Shahi (1760 AD), Deep Shahi (1785 AD), Prithivi Pati Shahi (1790 AD, 'he had fought against Nepali ruler with British in 1814 AD')

[edit] Gorkha Rule and its Defeat
For some time the region was ruled by the Gorkhas. But People of Kumaon fought them valiantly with their courage, wisdom and their ever indomitable spirit. The people of Kumaon sued the British many times to help them overthrow the Gorkha rule. According to folklore when a British official was saved from the prison of the Tibetan Jongpong(Governor)of Taklakot in Tibet by some Kumaonis he pursued their case with the Resident at Delhi and convinced him to attack the Gorkhas in Kumaon. 4000 Kumaoni braves under Harakh Dev Joshi a chieftain of the Chand King (who was initially held responsible for the Gorkha invasion) joined the British. The British had so far been severely routed by the Gorakhas at several places (like the Battle of Jaithak and Malaun). But now the joint forces of Kumaonis and British struck the Gorkhas. Battle of Syahidevi resulted in a complete route of the Gorkhas at the hands of the British assisted by the Kumaonis, the Gorkha Subba (Governor) fled and so did their commanders, Almora was liberated The Gorkhas, who earlier seemed invincible, were finally defeated and the way for the liberation of Garhwal from the oppressive Gorkha rule was opened. The British realised through this war the potential of military expertise of these hillmen. Inspired by their bravery the British granted on the people of Kumaon the title of martial race.They heavily recruited from them and the result was the Kumaon Regiment (Earlier the Hyderabad Regiment which consisted mostly of Kumaonis).

Navigation

[0] Message Index

[*] Previous page

Sitemap 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 
Go to full version